Het zorglandschap verandert. Het aantal mensen dat vanwege chronische- en/of complexe aandoeningen een beroep doet op de gezondheidszorg, neemt gestaag toe. Mensen blijven langer thuis wonen en na een ziekenhuisopname gaan ze zo snel mogelijk naar huis. Daarnaast leiden technologische ontwikkelingen en nieuwe opvattingen over ziekte en gezondheid tot een veranderende zorgvraag. Het gevolg is dat een deel van de zorgtaken verschuift. Met een mooi woord heet dit substitutie van zorg. In de praktijk blijken echter veel substitutieprojecten te mislukken. In deze blog laten we zien waar dit aan ligt en wat er nodig is om wél tot succesvolle implementatie te komen.

De Federatie van Medisch Specialisten definieert substitutie van zorg als volgt: “het doelbewust en doelgericht vervangen van een (deel van een) bestaande voorziening door een (deel van een) andersoortige voorziening, waarbij de oorspronkelijke functie vervuld blijft worden en wel voor een vergelijkbare patiëntenpopulatie.” In de praktijk betekent dit dat er een verschuiving optreedt, waarbij laagcomplexe basiszorg in de eerste lijn (de wijk) wordt geleverd en hoogcomplexe specialistische zorg in de tweede lijn (het ziekenhuis). Substitutie van zorg kan op allerlei manieren worden georganiseerd: van medisch-specialisten die consulten doen in de wijk tot schaalvergroting en specialisatie in de ziekenhuizen. En van nurse practitioners die bepaalde taken overnemen van de huisarts of medisch specialist tot tele-consulting tussen huisarts en medisch specialist. Initiatieven zijn er te over, maar – zoals gezegd – het overgrote deel sneuvelt voortijdig. Het blijkt een enorme worsteling om substitutie van zorg van de grond te krijgen.

Het merendeel van de initiatieven – hoe goed bedoeld ook – faalt, omdat de complexiteit van de gezondheidszorg niet voldoende wordt onderkend. De gezondheidszorg is geen supermarkt. Het is een branche waar het gaat om leven en dood en waar diverse partijen met uiteenlopende belangen vanuit hun perceptie naar problemen en oplossingen kijken. De gezondheidszorg omvat vele elementen waartussen vele relaties bestaan. Hierdoor hebben problemen vaak meerdere oorzaken tegelijk en alles grijpt op elkaar in. Dit betekent dat wanneer je bijvoorbeeld vanwege een probleem een bezuiniging op plek A doorvoert, dit kan leiden tot een kostenstijging op plek B. Een gevolg dat men niet heeft voorzien, omdat het overzicht ontbrak en er te veel vanuit de eigen toko is gekeken. Dit blijkt ook uit onderzoek. Studies tonen aan dat veel voorkomende knelpunten zijn: een gebrek aan begrip van het probleem, een gebrek aan een integrale visie, geen gemeenschappelijke taal, het niet uitspreken van belangen en geen afstemming op het gebied van strategie, innovatie en verandermanagement. Dit is allemaal wel nodig om de barrières op het gebied van bekostiging, wet- en regelgeving en datamanagement bij een substitutie aanpak succesvol te doorbreken.

Er zijn zes belangrijke lessen waarmee het succes van substitutieprojecten aanzienlijk kan worden verbeterd.

Les 1: Reguleren is fragmenteren

‘We maken er beleid op en het is geregeld’, dat is vaak wat er in Nederland gebeurt. Maar als er iets is wat wij niet kunnen, is het integraal beleid maken. Het Nederlandse ‘hokjesgeest-beleid’ leidt tot fragmentatie en vaak tot mislukking. In plaats daarvan moeten we streven naar een integraal wetgevend kader en financieringssysteem voor de sectoren preventie, zorg en welzijn. De zorg wordt niet beter of patiëntveiliger als managers en beleidsmakers meer regels stellen, gretiger reguleren, of meer IT-systemen introduceren vanuit hun eigen silo. Sterker nog, het is een van de grootste barrières in ons gezondheidszorgsysteem.

Les 2: One size fits no one

Succesvolle substitutieprojecten zijn standaard maatwerk, met de nadruk op maatwerk. Een methode die in Groningen is ontwikkeld en daar succesvol is, kun je niet 1-op-1 in Amsterdam implementeren. Alle succesvolle verbetertrajecten zijn aangepast aan de lokale context en gebaseerd op bestaande organisatienetwerken tussen professionals. Het is deze ‘colour local’ die bepaalt of een substitutieproject succesvol of een fiasco wordt.

Les 3: Benut de intrinsieke motivatie van zorgprofessionals

Innovatie moet vanuit het primaire proces komen, want anders is de kans op slagen nihil. Wanneer beleidsmakers verandertrajecten in gang zetten, sluiten deze zelden aan op de leefwereld van de zorgprofessionals. Bedenk bijvoorbeeld samen met een huisarts hoe er meer ruimte in het spreekuur gecreëerd kan worden. Dan maak je de huisarts enthousiast om substitutie te kunnen realiseren in de praktijk. Door rekening te houden met de drive van de zorgprofessional vergroot je de kans op succes van substitutieprojecten. Beleidsveranderingen hebben nooit dezelfde impact als klinisch gestuurde veranderingen.

Les 4: Kraak de black box

Uit internationaal onderzoek blijkt dat succesvolle verandertrajecten gebaseerd zijn op kleinschaligheid, samenwerking, onderlinge data-uitwisseling en het centraal stellen van de patiënt. Het is de kunst om de black box te kraken. Dat wil zeggen een succesvol initiatief terugbrengen tot kleine brokjes – de magische ingrediënten die het succes hebben veroorzaakt – en die vertalen naar een andere context. De patiënt vormt hierin het middelpunt en iedere deelnemer neemt de rol op zich die bij hem hoort. Dat wil zeggen: de zorgverlener waar hij voor is opgeleid, de patiënt als manager van zijn eigen gezondheid en bestuurders en overheid voorwaarden creërend.

Les 5: Klein is fijn

De praktijk wijst uit dat initiatieven op grote schaal soms weinig of geen effect hebben, terwijl kleine initiatieven soms onverwachte uitkomsten opleveren. Begin dus klein bij substitutieprojecten, maar heb bij aanvang wel al een breder plan klaarliggen. Bedenk vooraf drie implementatiestrategieën. Strandt de eerste, dan kun je direct overschakelen naar de tweede. En maak een integrale business case waarin je de financiële effecten voor iedere partner doorrekent en ook de social return on investment bepaalt.

Les 6: Omarm een nieuwe manier van werken

De belangrijkste les is misschien wel dat we een nieuwe manier van werken moeten gaan omarmen, waarbij we de complexiteit van zorgsystemen onderkennen en begrijpen dat verandering onvoorspelbaar is en tijd kost. Het proces is vaak kronkelig en vraagt om standaard maatwerk. Daarvoor hebben we slimme, creatieve mensen nodig die out of the box en integraal kunnen denken en met een helikopterview kunnen kijken hoe diverse aspecten op elkaar inhaken. Mensen die door de lagen heen kijken en de relaties tussen processen overzien. Dat kan ons helpen veranderingen te initiëren die alle betrokken partijen ten goede komen en dus leiden tot succes.

Download het gratis e-Boek om te leren welke stappen er nog meer nodig zijn om substitutie van zorg tot een succes te maken.

 

Lees ook:

• Vooroordelen over met pensioen gaan.
• Waarom zorginnovatie achterblijft en wat je eraan kunt doen