De Amerikaanse hoogleraar Barbara Starfield was de eerste die onomstotelijk aantoonde dat een goed georganiseerde eerstelijnszorg bijdraagt aan betere gezondheidsuitkomsten, een hogere levensverwachting en lagere kosten. Haar onderzoek vormt dan ook de basis van menig regeringsbeleid over de toekomst van de zorg met daarin een prominente rol voor de eerste lijn. Bij een goed georganiseerde eerstelijnszorg werken huisartsen, apothekers, wijkverpleegkundigen en paramedici nauw met elkaar samen. Vanuit deze samenwerking wordt de zorg gecoördineerd naar gemeenten, GGD’en en ziekenhuizen.

Dit klinkt eenvoudig, ware het niet dat de eerstelijnszorg in Nederland zich kenmerkt door een gebrekkige organisatiekracht. Eerstelijnszorgaanbieders functioneren op eilandjes en de onderlinge samenwerking binnen en vooral buiten de eigen muren van de organisatie is soms ver te zoeken. De grote vraag is: hoe verander je dit? Gelukkig biedt de wetenschap ook hierin uitkomst met vijf bouwstenen die, op de juiste wijze toegepast, belangrijke pijlers vormen voor een toekomstbestendige eerstelijnszorgorganisatie.

Bouwsteen 1: Leiderschap en bestuur

De praktijk in bijvoorbeeld de VS en Australië wijst uit dat eerstelijnszorgorganisaties vooral succesvol zijn als klinisch én bestuurlijk leiderschap wordt gecombineerd. Vaak zien we in deze organisaties dat een huisarts, fysiotherapeut of verpleegkundige zich heeft bekwaamd in besturen. Dit werkt goed, want zij snappen hoe het er in de zorg aan toe gaat. Clinici met bestuurlijke kwaliteiten zijn over het algemeen beter in staat om verbeterprojecten te leiden en concrete en meetbare doelen te stellen. Ook krijgen ze eerder het vertrouwen van collega’s. Wel is een open en veilige organisatiecultuur essentieel om succes te boeken. Een cultuur waarin leren gestimuleerd wordt en fouten niet onder het tapijt verdwijnen. Overigens is het niet noodzakelijk dat klinisch en bestuurlijk leiderschap in één persoon vertegenwoordigd zijn. Het kan ook prima in een duo functie. We zien dit in veel ziekenhuizen en grotere zorggroepen.

Bouwsteen 2: Datagestuurd prestatiemanagement

Om veranderingen en verbeteringen tot stand te brengen, moet er (meer) op data gestuurd worden. In ziekenhuizen gebeurt dit in toenemende mate, maar de eerste lijn blijft hierin achter. Huisartsen beseffen niet dat ze met de klinische data in hun huisartsinformatiesystemen (his) op een pot met goud zitten. Door his’en te koppelen, wordt een grote hoeveelheid klinische data toegankelijk. Daarmee kunnen praktijkvariaties worden opgespoord, trends worden waargenomen en met de juiste algoritmen zelfs voorspellingen worden gedaan over de verwachte zorgvraag van mensen. Dit maakt het mogelijk om klinische en bedrijfsmatige processen op een efficiënte wijze in te zetten en te sturen, en zo het spreekuur efficiënter te organiseren.

Bouwsteen 3: Samenwerking en gedeelde verantwoordelijkheid

De derde basisvoorwaarde voor een goed functionerende eerstelijnsorganisatie is multidisciplinaire samenwerking. Een aantal wetenschappelijke studies toont aan dat hoe beter het teamwork en hoe groter de veiligheid binnen het team, hoe lager de mortaliteit, het aantal ongewenste heropnames en de kosten. Multidisciplinaire samenwerking bereik je door onderling goede afspraken te maken, gedragsregels op te stellen, communicatiemiddelen effectief te gebruiken en samen verantwoordelijkheid te dragen. Hierbij gaat het om de vier B’s: Bepalen van de strategie, Besluiten en besturen, Belangen bespreken en Betekenis creëren. Makkelijker gezegd dan gedaan, blijkt uit onderzoek.

Bouwsteen 4: Coördinatie van zorg

Een zelfde significante relatie is aangetoond met de coördinatie en continuïteit van zorg vanuit de eerste lijn. Een goede coördinatie kenmerkt zich door actief casemanagement, het opstellen van zorgplannen die voor iedereen toegankelijk zijn en structureel multidisciplinair overleg. Hoe beter dit is geregeld, hoe lager de sterftecijfers, ongewenste ziekenhuisopnames en zorgkosten uitpakken, en hoe hoger de patiënttevredenheid is. Continuïteit en coördinatie van zorg is met name belangrijk voor complexe patiënten, zoals mensen met multimorbiditeit en kwetsbare ouderen; groepen die we in onze samenleving in toenemende mate zien. De eerste lijn is bij uitstek geschikt om voor deze patiëntengroepen de zorg te coördineren en een poortwachtersfunctie te vervullen, omdat zij het overzicht heeft. Huisartsen kunnen hierin leidend zijn, maar in andere landen zien we ook dat wijkverpleegkundigen deze rol hebben.

Bouwsteen 5: Toegankelijkheid

Deze laatste bouwsteen is zeker niet de minste. In de huidige tijd is directe offline en online toegang tot een eerstelijnszorgorganisatie uitermate belangrijk voor patiënten, maar ook voor de organisaties zelf om hun capaciteit beter te beheren. Als zorgorganisatie betekent dit dat je slim gebruik moet maken van e-Health toepassingen, zoals bijvoorbeeld online afspraken maken, digitale inzage in medische dossiers en e-consults. Wel is het belangrijk hieraan een sturingsmechanisme te koppelen om een wildgroei aan digitale toepassingen te voorkomen. Voor individuele praktijken is dit lastig te organiseren, maar door met elkaar samen te werken vergroot je je mogelijkheden.

Het toepassen van de vijf bouwstenen vraagt om een andere blik en geduld en betekent soms een flinke cultuuromslag. Maar voorbeelden in het buitenland tonen aan dat het mogelijk is. Starfield heeft de positieve effecten daarvan onderzocht en bewezen (zie onderstaande figuren voor concrete resultaten van haar onderzoeken).

Tot haar overlijden in 2011 bleef ze onvermoeibaar strijden voor een generalistische en mensgerichte benadering van patiënten en pleiten voor een sterke eerstelijnszorg die mensen door het oerwoud aan voorzieningen loodst en op de juiste plek brengt. Haar onderzoeken, publicaties en lezingen hebben een enorme bijdrage geleverd aan de rol van de eerstelijnszorg.

Maar sinds haar overlijden ligt het onderzoek naar de toegevoegde waarde van de eerste lijn zo goed als stil. Daar moet verandering in komen, want we kunnen niet blijven bouwen op bewijs van voor 2011, of doorgaan op de oude voet met alleen ziekte specifieke programma’s. De wereld verandert in razend tempo. E-Health-toepassingen en applicaties schieten als paddenstoelen uit de grond, er komen nieuwe inzichten en ook de zorgvraag verandert.

De marketingmachine springt hier gretig op in. Steeds weer verschijnen er nieuwe managementfilosofieën die stuk voor stuk een wetenschappelijke onderbouwing ontberen, de concepten gezondheid en gezondheidszorg nauwelijks doorgronden en vaak niet uitblinken in de implementatie. We moeten ons daar niet door laten afleiden, maar de eerstelijnszorg volgens de vijf bouwstenen organiseren en blijven toetsen. En vervolgstappen durven zetten door de traditionele echelons van nulde, eerste, tweede en derde lijn steeds meer los te laten en te kijken naar de kenmerken van het systeem als geheel. Meer weten over die vervolgstappen? Download dan het gratis e-Boek.

Lees ook:

• Verliest de eerste lijn van het ziekenhuis?
• Vitaliteit op de werkvloer: 60 is het nieuwe 40